Abdulhakim İdris
Çin rejimi eğitimi silah olarak kullanarak bir neslin kültürel soykırımını gerçekleştiriyor. On yıllık zulmün ardından durum nedir?
Bu yıl, Başkan Xi Jinping’in sözde “Teröre Karşı Halk Savaşı” ndan oluşan aktif Uygur soykırımının 10. yıldönümü ve yakın gelecekte duracağına dair hiçbir işaret yok. Çin hükümeti bir milyondan fazla Uygur’u (oldukça muhafazakar bir değerlendirme) yeniden eğitim kamplarında alıkoydu, ancak dehşet kampların ötesine, geride kalan çocuklara kadar uzanıyor. Bu çocuklar, devlet tarafından işletilen yatılı okullardan oluşan geniş bir ağ aracılığıyla zorla Han Çin kültürüne asimile ediliyor. Bu makale, bu kurumların Uygur çocuklarını dillerinden, dinlerinden ve kimliklerinden mahrum bırakarak nasıl kültürel soykırım araçları olarak hizmet ettiğini incelemektedir.
Uygur ve Kazak halkının içinde bulunduğu kötü durum ani bir patlamanın değil, uzun bir baskı ve ötekileştirme tarihinin sonucudur. Çoğunluğu Müslüman Türk halkı olan Uygurlar, Çin rejiminin Doğu Türkistan Uygur Özerk Bölgesi (XUAR) olarak adlandırdığı anavatanları Doğu Türkistan’da tarihsel olarak sistematik asimilasyon ve soykırımla karşı karşıya kalmıştır. Kültürel ve dini özerklik için verdikleri mücadele ırkçı, milliyetçi Çin Komünist Partisi (ÇKP) tarafından amansız bir baskıyla karşılandı.
2014 yılında, bu kaynayan gerilim sert bir dönüş yaptı. Çin Halk Cumhuriyeti (ÇHC) sözde “dini aşırıcılıkla” mücadele kisvesi altında Doğu Türkistan’da yoğun bir baskı başlattı. Kültürel çeşitlilik açısından zengin olan bölge, giderek yaygınlaşan ve müdahaleci bir gözetim sistemine tabi tutuldu. Görünüşte terörizmi hedef alan bu kampanya, gerçekte Uygur nüfusunu kontrol etmeye ve asimile etmeye yönelik üstü örtülü bir girişimdi.
Uygur bölgesi sadece kültürel ve dini bir savaş alanı değil, aynı zamanda önemli ekonomik çıkarlara sahip bir bölgedir. Petrol, gaz ve mineraller de dahil olmak üzere doğal kaynaklar açısından zengin olan bölge, ÇHC’nin “Kuşak ve Yol Girişimi” için stratejik bir varlıktır. Pekin, bölgedeki altyapı projelerine büyük yatırımlar yaptı, ancak bu gelişmeler orantısız bir şekilde Han Çinli nüfusa fayda sağlarken Uygurları daha da marjinalleştirdi.
Ekonomik sömürü zorla çalıştırmaya kadar uzanıyor. Kamplarda gözaltında tutulmayan pek çok Uygur, ÇHC genelindeki fabrikalarda zorla çalıştırılıyor. Bu fabrikalar genellikle küresel tedarik zincirleriyle bağlantılıdır ve uluslararası şirketleri Doğu Türkistan’da meydana gelen insan hakları ihlallerine dahil etmektedir. Çin hükümeti bunu “yoksulluğu azaltma” programının bir parçası olarak gerekçelendiriyor, ancak gerçekte bu, Uygur nüfusunu daha fazla kontrol etmek ve asimile etmek için tasarlanmış bir modern kölelik biçimidir.
Bu hesaplanmış kültürel soykırım stratejisinde Çin devleti eğitimi silah olarak kullanmıştır. Çin hükümetinin asimilasyon süreci, ebeveynlerin keyfi iddialarla gözaltına alınması, gözaltı kamplarına yerleştirilmesi ve çocukların savunmasız ve savunmasız bırakılmasıyla başlar. Ebeveynleri gözaltına alınan, hapiste olan ya da yeniden eğitim veya “eğitim” gören çocuklar, özel ihtiyaç kategorisinde sınıflandırılarak devlet bakımına uygun hale getiriliyor, bu da genellikle yetimhanelere veya yatılı okullara yerleştirilmeleri anlamına geliyor.
ÇHC’nin Uygurlara yönelik acımasız baskısının merkezinde özellikle sinsi bir taktik yatmaktadır: Uygur çocukların sistematik olarak ailelerinden koparılması. Bu iğrenç uygulama, Çin’in Uygur kültürel kimliğini silme ve homojen bir Han Çinli ideolojisini dayatma kampanyasının temel taşı olarak hizmet ediyor.
ÇKP 2017’den bu yana Uygurlara yönelik baskılarını yoğunlaştırdı. Çin hükümeti aşırıcılıkla mücadele kisvesi altında Uygur kültürünü ortadan kaldırmayı amaçlayan bir dizi acımasız tedbiri uygulamaya koydu. Bu önlemler arasında toplu gözaltılar, zorla çalıştırma ve kısırlaştırmalar yer almaktadır. Amerika Birleşik Devletleri ve diğer bazı ülkeler bu eylemleri soykırım olarak nitelendirirken, Birleşmiş Milletler de bunların insanlığa karşı suç teşkil edebileceğini belirtmiştir.
Çin hükümeti Uygur yetişkinleri gözaltına alırken, çocukları da devlet tarafından işletilen yatılı okullara gönderiliyor. Bu kurumlar, çocukları kültürel köklerinden koparmak ve Han Çin kültürünü aşılamak üzere tasarlanmıştır. Raporlara göre yarım milyondan fazla Uygur çocuk, sadece Mandarin dilinin öğretildiği ve Çin devletini yüceltirken kendi kültürlerini aşağılayan bir müfredata tabi tutuldukları bu okullara yerleştirildi.
Kuchar kardeşler
İki Uygur çocuk olan Aysu ve Lütfullah Kuçar, yaklaşık yirmi ay boyunca bir devlet yatılı okulunda kalmaya zorlandı. Ailelerinden zorla koparıldılar ve fiziksel ve duygusal istismara maruz kaldılar. Başları tıraş edildi, sık sık dövüldüler ve ceza olarak karanlık odalara kapatıldılar. Eve döndüklerinde ana dilleri olan Uygurcayı konuşmayı unutmuşlardı. “O an hayatımın en ağır anıydı. Çince konuşan iki çocuğumun önünde dururken, sanki beni öldürmüşler gibi hissettim,” diye yakınıyor babaları. Aralık 2019’da ailelerinin yanına Türkiye’ye dönebildiklerinde, yetersiz beslenmiş ve travma geçirmişlerdi.
Toplama kamplarından sağ kurtulan bir diğer mağdur Uygur kadın Mihrigül Tursun, maruz kaldığı işkenceyi gözyaşları içinde anlattı. Çocukları ondan alınmış ve bir yatılı okula yerleştirilmiş. Sonunda onlarla yeniden bağlantı kurmasına izin verildiğinde, çocuklarından birinin rızası olmadan yapılan bir ameliyat nedeniyle öldüğünü öğrendi.
NPR, yani ABD Ulusal Halk Radyosu, Kuchar’ların hikayesini yayınladı ve Lütfullah’ın gönderildiği okulu tespit edebildi. Daha önce Urumçi Halk Sanatları Okulu olarak adlandırılan okul, bölgenin başkenti Urumçi’nin yoğun nüfuslu ve Uygurların çoğunlukta olduğu Sandunbei mahallesinde yer alıyor. Eğitim Bakanlığı belgelerine göre okul, Uygur bölgesi genelinde kurulan en az 1.300 yatılı okul arasında yer alıyor. XUAR yerel yönetimleri web sitelerini yatılı okullara yapılan tüm atıflardan temizliyor, ancak 2017 yılına ait resmi bir eğitim raporu – Kuchar çocuklarının okula gönderilmesinden bir yıl önce – o yılın başında yaklaşık yarım milyon çocuğun zaten kayıtlı olduğunu söylüyor.
Bu yatılı okullarda Uygur dilinin kullanımı kesinlikle yasak. Sınıf içi eğitim neredeyse tamamen Mandarin dilinde yapılıyor ve öğretmenler belirli dil dersleri dışında Uygurca kullandıkları için cezalandırılabiliyor. Bu politika, çocukların kendi ana dillerindeki akıcılığını aşındırmayı ve böylece kültürel ve dini kimlikleriyle olan bağlarını koparmayı amaçlamaktadır.
Raporlar bu okullarda çok sayıda fiziksel ve duygusal istismar vakasını belgelemiştir. Çocuklar sıklıkla dövülmekte, karanlık odalara kilitlenmekte ve uzun süreler boyunca stres pozisyonlarında kalmaya zorlanmaktadır. Bu cezalandırıcı önlemler, çocukların ruhunu kırmak ve onları asimilasyon çabalarına karşı daha esnek hale getirmek için tasarlanmıştır.
Uygur çocukların sistematik olarak ailelerinden koparılması ve Han Çin kültürüne zorla asimile edilmeleri bir tür kültürel soykırım teşkil etmektedir. ÇKP, Uygur dilini, dinini ve geleneklerini ortadan kaldırarak Uygur kimliğine dair her türlü duyguyu yok etmeyi amaçlamaktadır. Bu politika sadece şimdiki nesli etkilemekle kalmıyor, aynı zamanda gelecek nesillerin de kültürel miraslarından yoksun olarak yetişmelerini sağlıyor.
Bu çocuklar üzerindeki psikolojik etkisi çok büyüktür. Ailelerinden koparılan ve sürekli istismar ve telkine maruz kalan bu çocukların birçoğu ağır travma yaşamaktadır. Kültürel köklerine yabancılaşmış hissederek büyüyorlar ve genellikle Uygurca’yı akıcı bir şekilde konuşmaya devam eden ebeveynleri ve büyükanne ve büyükbabalarıyla iletişim kuramıyorlar.
Doğu Türkistan’daki yatılı okullar sadece eğitim kurumları değil; kültürel soykırım araçlarıdır. Çin hükümeti, Uygur çocuklarını zorla Han Çin kültürüne asimile ederek Uygur kimliğini yeryüzünden silmeyi amaçlıyor. Aysu, Lütfullah ve Mihrigul’un hikayeleri, bu soykırım kampanyasının insani maliyetinin üzücü hatırlatıcılarıdır. Dünya izlerken, bu zulmü belgelemeye ve Uygur halkının haklarını savunmaya devam etmek zorunludur.
Sistematik bir kampanya
Uzman Adrian Zenz ve BBC’ye göre, gözaltındaki ebeveynlerin çocukları yatılı okullarda Mandarin Çincesi konuşamadıkları için cezalandırıldı ve dinlerini yaşamaları engellendi. Journal of Political Risk dergisinde yayınlanan makalesinde Zenz, bu çabayı ‘sistematik bir sosyal yeniden mühendislik ve kültürel soykırım kampanyası’ olarak nitelendiriyor. İnsan Hakları İzleme Örgütü, çocuk esirgeme kurumlarında ve yatılı okullarda tutulan çocukların ebeveynlerinin izni ya da erişimi olmaksızın alıkonulduğunu söyledi. The New York Times yaklaşık 497.800 ilkokul ve ortaokul öğrencisinin bu yatılı okullara kayıtlı olduğunu bildirdi. Bu kaynaklar ayrıca öğrencilerin aile üyelerini sadece iki haftada bir görmelerine izin verildiğini ve Uygur dilini konuşmalarının yasak olduğunu bildirmiştir.
BM uzmanları ayrıca, çocukların anadillerinde eğitim vermeyen ve Uygur ve diğer azınlık Müslüman çocukları ailelerinden ve topluluklarından zorla ayırarak zorla asimile edilmelerine yol açan devlet tarafından işletilen yatılı okul sisteminin önemli ölçüde genişlediğine dair iddialardan ciddi endişe duyduklarını ifade etti. BM uzmanları, “Doğu Türkistan’daki yatılı okulların neredeyse sadece resmi dilde eğitim vermesinden ve eğitim dili olarak Uygurcanın çok az kullanılmasından ya da hiç kullanılmamasından ve çoğunlukla Uygur ve diğer azınlık çocuklarının ailelerinden ayrılmasının, çoğunluktaki Mandarin diline zorla asimile edilmelerine ve Han kültürel uygulamalarını benimsemelerine yol açabileceğinden derin endişe duyuyoruz” dedi. Uzmanlar bu politikanın ayrımcı niteliğini ve azınlıkların ayrımcılığa uğramadan eğitim alma, aile hayatı ve kültürel haklarının ihlal edildiğini vurguladılar.
Uzmanlar, ebeveynleri sürgünde ya da “gözaltında” olan çok küçük çocuklar da dahil olmak üzere, başta Uygurlar olmak üzere çocukların ailelerinden büyük ölçekte uzaklaştırıldığına dair bilgi aldı. Bu çocuklara Devlet yetkilileri tarafından “yetim” muamelesi yapılmakta ve kullanılan dilin neredeyse yalnızca standart resmi Çin dili olan Mandarin veya “Putonghua” olduğu tam zamanlı yatılı okullara, anaokullarına veya yetimhanelere yerleştirilmektedir.
Uzmanlar, “Yüksek düzeyde düzenlenmiş ve kontrol edilen yatılı kurumlardaki Uygur ve diğer azınlık çocukları, gençliklerinin büyük bir bölümünde ebeveynleri, geniş aileleri veya topluluklarıyla çok az etkileşime sahip olabilirler” dedi. “Bu durum kaçınılmaz olarak aileleri ve topluluklarıyla olan bağlarını kaybetmelerine yol açacak ve kültürel, dini ve dilsel kimlikleriyle olan bağlarını zayıflatacaktır.”
BM uzmanları ayrıca son yıllarda Uygur, Kazak ve diğer Türki Müslüman çocuklara yönelik yatılı okulların sayısının katlanarak arttığı ve Uygur ve diğer etnik grupların dillerinde eğitim veren yerel okulların kapatıldığı konusunda bilgilendirildi. “İddiaların kitlesel boyutu, temel insan haklarının ihlal edildiğine dair son derece ciddi endişeler uyandırıyor” dediler. Uzmanlar bunun Çinli yetkililerin azınlık çocuklarını ülkenin baskın Han etnik grubu gibi konuşmaya ve davranmaya alıştırma çabalarının bir parçası olduğunu belirtiyor.
Georgetown Üniversitesi’nde Çin ve Orta Asya tarihi üzerine çalışan profesör James Millward, “Han olmayan insanları asimile etmeye yönelik bu ideolojik dürtü, yetişkinleri kamplara koymaya yönelik bu cezalandırıcı yaklaşıma karşılık geldi ve bu nedenle çok sayıda küçük çocuk yatılı anaokullarına, yatılı okullara veya yetimhanelere gitti” diyor. “Bu gerçekten de herkesi Çinli yapmaya, kendilerini Çinli olarak görmelerini ve tek bir kültürel geçmişe sahip olmalarını sağlamaya yönelik bir çabadır.”
Çin, Uygurlara ve bölgedeki diğer azınlıklara karşı haksız ayrımcılık yapıldığına dair yaygın suçlamaları reddediyor; ancak Uygurlar, hak savunucuları ve muhabirler sistematik istismara dair çok sayıda olayı belgeledi.
Çin, özellikle uzak kırsal topluluklarda eğitime erişimi iyileştirmek için yatılı okulların sayısını artırdığını iddia ediyor. Ancak Uygur aileler, bu tür okulların aynı zamanda her iki ebeveyni de tutuklu ya da hapiste olan çocukların, ailelerinin istekleri dışında gönderildiği kurumlar olduğunu söylüyor. Türkiye’deki bir Uygur öğrenci olan Mükerrem Mahmud, “Akrabalarım çocuklarına kendileri bakmayı tercih ediyor ama çocukları yatılı okullara göndermek zorunda kalıyorlar” diyor.
Telif Hakkı Uygur Araştırmaları Merkezi - Tüm Hakları Saklıdır